An ninh phi truyền thống là gì

Biến đổi khí hậu, một trong những mối đe dọa an ninh phi truyền thống đang khiến cả thế giới lo ngại ứng phó. Ảnh: TTXVN

Bắt đầu được nói đến vào những năm 80 của thế kỷ XX, sử dụng nhiều trong thập niên đầu thế kỷ XXI, an ninh phi truyền thống trở thành một thuật ngữ phổ biến trong các hội nghị, diễn đàn khu vực, quốc tế, hợp tác song phương, đa phương giữa các quốc gia, các tổ chức cũng như các chủ thể khác trong quan hệ quốc tế đương đại. Tuy nhiên, trên thế giới hiện nay có khá nhiều cách hiểu, quan niệm về an ninh phi truyền thống. Giới nghiên cứu trong nước và quốc tế hiện nay chưa thống nhất được một khái niệm hoàn chỉnh xung quanh thuật ngữ này. Tùy thuộc vào cách nhìn nhận, góc độ, lĩnh vực tiếp cận, hoàn cảnh cụ thể mà từng nhà nghiên cứu đưa quan niệm khác nhau về an ninh phi truyền thống.

Quan niệm an ninh phi truyền thống trên thế giới

Trong giới nghiên cứu phương Tây, Richard H. Ullman(1) có lẽ là một trong những người đầu tiên đưa ra quan niệm ngắn gọn và cô đọng nhất về an ninh phi truyền thống. Trong bài viết mang tính tiên phong của mình vào năm 1983, ông cho rằng an ninh quốc gia không nên hiểu theo nghĩa hẹp là bảo vệ nhà nước trước những cuộc tấn công quân sự qua biên giới lãnh thổ mà an ninh quốc gia còn phải đối mặt với những thách thức phi truyền thống, bao gồm: khủng bố quốc tế, tội phạm xuyên quốc gia có tổ chức, an ninh môi trường, di cư bất hợp pháp, an ninh năng lượng và an ninh con người (2).

Nhìn nhận dưới một góc độ khác, Mely Caballero Anthony quan niệm mối đe dọa an ninh phi truyền thống có thể được định nghĩa là: thách thức đối với sự tồn vong và thịnh vượng của các quốc gia, dân tộc, xuất hiện chủ yếu trong các nguồn phi quân sự, chẳng hạn như thay đổi khí hậu, suy thoái môi trường xuyên biên giới và nguồn tài nguyên cạn kiệt, bệnh truyền nhiễm, thiên tai, di cư bất hợp pháp, tình trạng thiếu lương thực, buôn lậu, buôn bán ma túy và các hình thức khác của tội phạm xuyên quốc gia(3). Từ định nghĩa này có thể thấy rằng, an ninh phi truyền thống thường có đặc điểm chung là bao hàm những yếu tố phi quân sự, không tồn tại trong phạm vi một quốc gia, dân tộc; nó phát triển, lan tỏa và được truyền đi nhanh chóng nhờ xu thế toàn cầu hóa và cuộc cách mạng khoa học – công nghệ. Điều đó cho thấy, những vấn đề an ninh phi truyền thống có số lượng nhiều hơn và hậu quả nguy hiểm đáng sợ không thua kém thách thức an ninh truyền thống.

Còn theo Amitav Acharya (4), an ninh phi truyền thống là “các thách thức đối với sự tồn vong và chất lượng cuộc sống của con người và nhà nước có nguồn gốc phi quân sự như thay đổi khí hậu, khan hiếm nguồn lực, bệnh dịch, thiên tai, di cư không kiểm soát, thiếu lương thực, buôn người, buôn ma túy và tội phạm có tổ chức”(5). Trong cách tiếp cận vấn đề an ninh phi truyền thống này, hai đối tượng bị thách thức trực tiếp ở đây là nhà nước và con người.

Tại châu Á, Trung Quốc là nước có khá nhiều học giả nghiên cứu về an ninh phi truyền thống. Đặc biệt, sau sự kiện ngày 11-9-2001 – khi 2 tòa tháp của Trung tâm Thương mại thế giới tại New York bị bọn khủng bố đánh sập – rồi thế giới liên tiếp xảy ra các cuộc khủng bố ở nhiều nơi, cộng thêm tình trạng bạo lực, dịch bệnh diễn ra trong và ngoài biên giới Trung Quốc… thì giới nghiên cứu ở quốc gia này gia tăng mức độ quan tâm đến các mối đe dọa an ninh phi truyền thống.

Theo giới học giả Trung Quốc, các vấn đề an ninh phi truyền thống ở Trung Quốc hiện nay được chia thành năm nhóm:

Một là, vấn đề an ninh liên quan đến phát triển bền vững (sustainable development), bao gồm bảo vệ môi trường, phát triển tài nguyên, môi trường sinh thái toàn cầu và kiểm soát phòng chống dịch bệnh;

Hai là, các mối đe dọa an ninh đến sự ổn định khu vực và quốc tế (regional and international stability), bao gồm an ninh kinh tế, an ninh xã hội, quyền con người và người tị nạn;

Ba là, tổ chức tội phạm xuyên quốc gia (transnational organized crimes) bao gồm cả buôn người và buôn bán ma túy;

Bốn là, tổ chức tồn tại ngoài nhà nước/phi quốc gia (non-state/nation organizations) thách thức trật tự quốc tế, lớn nhất là sự đe dọa của khủng bố quốc tế;

Năm là, vấn đề an ninh gây ra bởi phát triển công nghệ và toàn cầu hóa, bao gồm cả an ninh mạng, an ninh thông tin và an ninh kỹ thuật di truyền (genetic engineering security)(6).

Ở cấp độ hợp tác, tổ chức khu vực, an ninh phi truyền thống cũng được đưa ra thảo luận và có quan niệm cụ thể, rõ ràng, tiêu biểu như trong Tuyên bố chung ASEAN – Trung Quốc về hợp tác trên lĩnh vực an ninh phi truyền thống thông qua tại Hội nghị thượng đỉnh lần thứ sáu giữa các nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và Trung Quốc tại Phnôm Pênh (Campuchia) ngày 01-11-2002. An ninh phi truyền thống được hiểu là những vấn đề về các loại tội phạm xuyên quốc gia, đặc biệt là tội phạm khủng bố và ma túy đe dọa an ninh khu vực và thế giới, đồng thời tạo ra những thách thức mới đối với hòa bình, ổn định trong và ngoài khu vực.

Cũng trong tuyên bố trên, các nhà lãnh đạo ASEAN và Trung Quốc bày tỏ “sự quan ngại về những vấn đề an ninh phi truyền thống ngày càng gia tăng như buôn lậu, ma túy, buôn bán phụ nữ và trẻ em, cướp biển, khủng bố, buôn lậu vũ khí, rửa tiền, tội phạm kinh tế quốc tế và tội phạm công nghệ cao”. Đồng thời, Hội nghị xác định nội dung hợp tác về các vấn đề “an ninh phi truyền thống” bao gồm các cơ chế và khả năng hợp tác cụ thể về: phòng chống tội phạm ma túy; phòng chống tội phạm buôn bán người; chống cướp biển; chống tội phạm khủng bố; chống buôn lậu vũ khí; chống tội phạm rửa tiền; chống tội phạm kinh tế quốc tế; chống tội phạm công nghệ cao (7).

Nhìn nhận vấn đề dưới lăng kính của tổ chức quốc tế, theo Liên hợp quốc, an ninh phi truyền thống bao gồm bảy lĩnh vực là: kinh tế, lương thực, sức khỏe, môi trường, con người, cộng đồng và chính trị (8).

Quan niệm an ninh phi truyền thống ở Việt Nam

Song trùng với khoảng thời gian xuất hiện các quan niệm về an ninh phi truyền thống của những học giả trên thế giới được công bố, ở Việt Nam, thuật ngữ an ninh phi truyền thống cũng bắt đầu được sử dụng, đồng thời cũng là chủ đề hấp dẫn đối với giới nghiên cứu nói chung, khoa học chính trị, an ninh, quốc phòng nói riêng.

Nguyễn Vũ Tùng cho rằng hiểu an ninh phi truyền thống phải đặt trong mối tương quan với an ninh truyền thống, chúng không có tính loại trừ nhau, mà đều là những mặt cấu thành của an ninh quốc gia. An ninh quốc gia được bảo đảm thì an ninh của người dân sống trong quốc gia đó mới được bảo vệ. Còn ngược lại, bảo đảm được quyền sống, quyền phát triển mọi mặt của con người thì sức mạnh tổng hợp của quốc gia được tăng cường, nhờ đó càng có khả năng bảo vệ an ninh và vị thế quốc gia trên trường quốc tế(9).

Tạ Minh Tuấn xem an ninh phi tuyền thống gồm: chủ nghĩa khủng bố quốc tế, buôn bán ma túy và tội phạm xuyên quốc gia, HIV/AIDS, dịch bệnh, nhập cư bất hợp pháp, đói nghèo, chệch hướng phát triển, xuống cấp môi trường, thảm họa thiên nhiên, an ninh thông tin, phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt (WMD)…(10).

Lê Văn Cương lại tiếp cận an ninh phi truyền thống từ các yếu tố mang tính chất phi quân sự như: chủ nghĩa dân tộc cực đoan, chủ nghĩa khủng bố, an ninh tài chính, tiền tệ, an ninh năng lượng, an ninh khoa học – kỹ thuật, hiệu ứng nhà kính với sự nóng lên của Trái đất và mất cân bằng sinh thái (an ninh môi trường sinh thái), buôn lậu ma túy, dịch bệnh truyền nhiễm (đối với người, gia súc và cây trồng), tội phạm có tổ chức, tội phạm xuyên quốc gia, rửa tiền, tấn công mạng, di dân bất hợp pháp, bùng nổ dân số, cạn kiệt nguồn nước, cướp biển, kinh tế ngầm…(11).

Hồ Châu và cộng sự trong công trình Mối đe dọa an ninh phi truyền thống và tác động của nó đến quan hệ quốc tế hiện nay, đã chỉ ra các đặc điểm của an ninh phi truyền thống: khả năng xuyên quốc gia; tính chất phi chính phủ; tính tương đối; khả năng chuyển hóa; tính vận động; tính vô hình và khó xác định (12).

Trước Đại hội IX, Đảng Cộng sản Việt Nam tuy chưa chính thức sử dụng khái niệm an ninh phi truyền thống trong văn kiện chính trị của mình nhưng đã từng chỉ ra những dấu hiệu, những vấn đề của an ninh phi truyền thống. Đại hội VIII (6-1996) cho rằng: “Thế giới đứng trước nhiều vấn đề có tính toàn cầu (bảo vệ môi trường, hạn chế sự bùng nổ về dân số, phòng ngừa và đẩy lùi những bệnh tật hiểm nghèo…), không một quốc gia nào có thể tự giải quyết, mà phải có sự hợp tác đa phương” (13). Đại hội IX (tháng 01-2001) tiếp tục khẳng định các tinh thần của Đại hội VIII và bổ sung thêm vấn đề chống tội phạm quốc tế vào nội dung này. Đại hội X bổ sung và phát triển: “Nhiều vấn đề toàn cầu bức xúc đòi hỏi các quốc gia và các tổ chức phối hợp giải quyết; khoảng cách chênh lệch giữa các nhóm nước giàu và nước nghèo ngày càng lớn; sự gia tăng dân số cùng với các luồng di cư; tình trạng khan hiếm nguồn năng lượng, cạn kiệt tài nguyên, môi trường tự nhiên bị hủy hoại; khí hậu diễn biến ngày càng xấu, kèm theo những thiên tai khủng khiếp; các dịch bệnh lớn, các tội phạm xuyên quốc gia có chiều hướng tăng”(14). Phải đến Đại hội XI của Đảng (tháng 4-2011) mới chính thức sử dụng khái niệm an ninh phi truyền thống với các vấn đề được chỉ ra, như: chống khủng bố, bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu, hạn chế bùng nổ dân số, phòng ngừa và hạn chế dịch bệnh hiểm nghèo (15). Đại hội XII (tháng 01-2016) đặt an ninh phi truyền thống bên cạnh an ninh truyền thống, chỉ ra một số vấn đề toàn cầu như an ninh tài chính, an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, an ninh mạng (16), xung đột sắc tộc, tôn giáo, khủng bố. Đồng thời có lưu ý đến “các hình thái chiến tranh kiểu mới” với hàm ý khả năng chuyển hóa giữa an ninh phi truyền thống và an ninh truyền thống.

Cuốn “Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng” do Phùng Hữu Phú, Nguyễn Văn Đặng, Nguyễn Viết Thông làm đồng chủ biên định nghĩa: “An ninh phi truyền thống có thể hiểu là một loại hình an ninh xuyên quốc gia do những yếu tố phi chính trị và phi quân sự gây ra, có ảnh hưởng trực tiếp đến sự ổn định, phát triển và an ninh của mỗi nước, cả khu vực và toàn cầu. Nội dung của an ninh phi truyền thống là những vấn đề bức thiết đang nổi lên hiện nay như: cạn kiệt tài nguyên, bùng nổ dân số, môi trường sinh thái cạn kiệt, xung đột tôn giáo, dân tộc, nghèo đói, bệnh tật, tội phạm rửa tiền,… An ninh phi truyền thống ngày càng có biểu hiện sâu đậm trong đời sống quốc tế và thành vấn đề toàn cầu, an ninh toàn cầu. Quá trình toàn cầu hóa càng phát triển thì theo đó, an ninh phi truyền thống càng lan rộng hơn và đậm nét hơn” (17).

Có thể liệt kê nhiều hơn nữa các quan niệm rất phong phú, đa dạng của giới nghiên cứu trong nước và quốc tế, nhưng tựu trung, các quan niệm nêu trên có thể xếp theo hai trường phái:

Trường phái thứ nhất quan niệm an ninh phi truyền thống là an ninh tổng hợp, bao gồm an ninh quân sự, chính trị, kinh tế, xã hội, môi trường. An ninh phi truyền thống không đối lập với an ninh truyền thống mà là mở rộng nội hàm của khái niệm an ninh truyền thống – vốn lấy an ninh quân sự làm trung tâm. Căn cứ xuất phát của quan niệm này là do tính tương đối của an ninh phi truyền thống, một mối đe dọa an ninh phi quân sự có thể chuyển hóa thành xung đột vũ trang, chiến tranh.

Trường phái thứ hai quan niệm an ninh phi truyền thống đối lập với an ninh truyền thống, không bao hàm an ninh quân sự. Trường phái thứ hai rõ ràng hơn về mặt ngữ nghĩa, nhưng cũng thừa nhận, các vấn đề an ninh phi truyền thống có thể dẫn tới xung đột, chiến tranh. Ở Việt Nam, quan điểm chính thống và quan niệm của hầu hết các học giả theo cách tiếp cận của trường phái thứ hai, tức quan niệm an ninh phi truyền thống là đối lập với an ninh truyền thống, tức không bao gồm các lĩnh vực an ninh quân sự.

Dù còn nhiều quan niệm rất đa dạng, song có thể định dạng một số đặc điểm chủ yếu sau của an ninh phi truyền thống:

– Các vấn đề an ninh phi truyền thống diễn ra ảnh hưởng trên phạm vi khu vực hoặc toàn cầu, mang tính xuyên quốc gia. Nó có thể phát sinh từ một quốc gia này nhưng có khả năng lan tỏa với tốc độ nhanh, phạm vi rộng đến quốc gia khác (biến đổi khí hậu, tội phạm mạng, dịch bệnh lây lan nhanh ở người, gia súc và cây trồng…).

– Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống thường do các tác nhân tự nhiên hoặc do các tổ chức ngoài nhà nước, nhóm người hoặc cá nhân tiến hành; còn an ninh truyền thống là xung đột giữa quân đội các nhà nước.

– Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống uy hiếp trực tiếp đến cá nhân con người hoặc cộng đồng, rồi quốc gia – dân tộc; còn an ninh truyền thống uy hiếp trực tiếp đến chủ quyền lãnh thổ quốc gia – dân tộc, uy hiếp an ninh quốc gia.

– Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống có cả những vấn đề mang tính phi bạo lực (kinh tế, văn hóa, môi trường, an ninh mạng, dịch bệnh…) và những vấn đề mang tính bạo lực, nhưng đó là bạo lực phi quân đội (khủng bố, tội phạm có tổ chức…)

– Giải quyết an ninh phi truyền thống nhấn mạnh đến hợp tác, sử dụng biện pháp ngoại giao, kể cả ngoại giao giữa quân đội các nước. Còn an ninh truyền thống thường lấy biện pháp vũ trang – quân sự là chính, còn ngoại giao là hỗ trợ.

– Về mặt thời gian, an ninh phi truyền thống xuất hiện muộn hơn an ninh truyền thống. Tuy nhiên, cần phải thấy rằng, nhiều mối đe dọa an ninh phi truyền thống đã xuất hiện từ rất lâu trong lịch sử (dịch bệnh, khan hiếm lương thực, khủng bố…) nhưng do diễn ra ở phạm vi nhỏ hẹp, quy mô chưa lớn, truyền thông chưa phát triển hoặc vấn đề quyền con người chưa được quan tâm, nên ít hoặc không được quan tâm. Còn ngày nay, do tác động của toàn cầu hóa, mặt trái của sử dụng thành tựu cách mạng khoa học – công nghệ, sự mở rộng các phương tiện truyền thông đa phương tiện,… các vấn đề an ninh phi truyền thống có điều kiện phát tác nhanh, lan tỏa rộng, ảnh hưởng lớn, trở thành mối quan tâm toàn nhân loại.

– Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống hủy hoại an ninh quốc gia dần dần và lâu dài, vì nó tác động đến các yếu tố mang tính hạt nhân hoặc bệ đỡ cho ổn định và phát triển (cá nhân con người, cộng đồng xã hội, hệ thống thể chế, hạ tầng kỹ thuật chiến lược và môi trường sống)

– An ninh phi truyền thống và an ninh truyền thống là hai mặt của khái niệm an ninh toàn diện. Vì vậy, an ninh phi truyền thống và an ninh truyền thống cùng tác động đến xây dựng chiến lược an ninh quốc gia,… bảo đảm ổn định và phát triển của quốc gia.

Từ các dấu hiệu đặc trưng nêu trên có thể khái quát: An ninh phi truyền thống là việc bảo đảm an toàn, không có hiểm nguy cho cá nhân con người, quốc gia dân tộc và toàn nhân loại trước các mối đe dọa có nguồn gốc phi quân sự như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, khan hiếm nguồn lực, dịch bệnh lây lan nhanh, khủng hoảng tài chính, an ninh mạng, tội phạm nguy hiểm xuyên biên giới, chủ nghĩa khủng bố… Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống thường lan tỏa nhanh, ảnh hưởng rộng mang tính khu vực hoặc toàn cầu, do tác động bởi mặt trái của kinh tế thị trường, của toàn cầu hóa, của sử dụng thành tựu khoa học – công nghệ.

Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống tuy không thách thức trực tiếp chủ quyền lãnh thổ quốc gia nhưng uy hiếp và hủy hoại các yếu tố tạo nền tảng cho sinh tồn và phát triển của cá nhân con người, cộng đồng xã hội, quốc gia dân tộc và toàn nhân loại. Một số mối đe dọa an ninh phi truyền thống có nguồn gốc nhân tạo, có chủ thể mang tính tổ chức, nhưng đó là các chủ thể ngoài nhà nước (tất nhiên ngày nay không loại trừ các nhà nước đứng sau tài trợ không chính thức cho một số hoạt động như an ninh mạng, khủng bố…); nhiều mối đe dọa an ninh phi truyền thống khác lại phát sinh từ các tác nhân thiên tạo. Không ít mối đe dọa đối với con người đã xuất hiện trong lịch sử nhưng do giới hạn của điều kiện bối cảnh nên phạm vi lan tỏa chưa rộng, sức uy hiếp chưa lớn. Ngày nay, do tác động từ mặt trái của kinh tế thị trường, của toàn cầu hóa, của sử dụng thành tựu khoa học và công nghệ, các mối đe dọa đó có khả năng lan tỏa rộng lớn hơn, sức uy hiếp mạnh hơn, nên được xem là an ninh phi truyền thống. Khác với an ninh truyền thống giải quyết chủ yếu bằng biện pháp quân sự, còn biện pháp ngoại giao chỉ đóng vai trò hỗ trợ, thì an ninh phi truyền thống lại chỉ có thể giải quyết bằng biện pháp ngoại giao, hợp tác giữa các quốc gia và các tổ chức quốc tế.

Tuy nhiên, phân biệt an ninh phi truyền thống và an ninh truyền thống trong từng trường hợp cụ thể nhiều khi cũng chỉ mang tính tương đối. Chúng có thể chồng xếp, đan cài và chuyển hóa cho nhau. Chẳng hạn, khi xem xét hiện tượng chủ nghĩa khủng bố, từ góc độ chủ thể tiến hành thì mang tính chất an ninh phi truyền thống (do tổ chức ngoài nhà nước tiến hành), nhưng từ góc độ hành vi lại là an ninh truyền thống (sử dụng bạo lực). Hoặc bạo loạn chính trị, nếu xét về bản chất là an ninh truyền thống, nhưng nếu xét phương thức sử dụng công nghệ mạng truyền tin gây hiệu ứng nhanh để tập hợp thành đám đông, lại là an ninh phi truyền thống. Hoặc các vấn đề tranh chấp nguồn nước, an ninh hàng hải, an ninh nghề cá, vấn đề dân tộc, tôn giáo có thể chuyển hóa từ an ninh phi truyền thống thành an ninh truyền thống nếu thiếu biện pháp kiểm soát hiệu quả./.

– * Bài viết là kết quả nghiên cứu của Đề tài khoa học độc lập cấp nhà nước “An ninh phi truyền thống và định hướng giải pháp cho Việt Nam trong điều kiện hội nhập quốc tế” (2013 – 2015)

(1) Richard H.Ullman là thành viên của Ban Biên tập tờ New York Times. Từ tháng 7-1977, ông là Giáo sư ngành Quan hệ quốc tế tại Princeton University.

(2) http://www.globalindiafoundation.org/nontradionalsecurity.htm, truy cập ngày 14-7-2011

(3) Saurabh Chaudhuri: Difining no-traditional security threats, http://www.globalindiafoundation.org

(4) Amitav Acharya là Chủ tịch của UNESCO trong những vấn đề thách thức xuyên quốc gia và Chủ tịch Trung tâm Nghiên cứu ASEAN. Trước đó, ông là Giáo sư Đại học Bristol, Đại học Toronto, Đại học Công nghệ Nanyang (Singapore), Ủy viên Trung tâm châu Á của Đại học Harvard, Trường John F. Kenedy

(5) Ralf Emmers, Mely Calballero-Anthoy and Amitav Acharya: Studying Non-Traditional Security in Asia (Singapore: Marshall Cavendish), 2006, p. 23, dẫn theo Nguyễn Vũ Tùng: “Tiếp cận thách thức an ninh phi truyền thống”, Tạp chí Những vấn đề kinh tế và chính trị thế giới, số 4 (144) – 2008, tr. 4

(6) Xem thêm: Wang Yong: East Asia Community and Non traditional Security – A Proposal from China, Waseda University, Tokyo, Japan, September 23 – 25, 2005

(7) Trần Văn Trình: “An ninh phi truyền thống – Những thách thức mang tính toàn cầu”, 2006, http://ca.cand.com.vn/vi-vn/thoisuxahoi/thoiluan/2006/8/ 79352.cand, truy cập ngày 24-7-2011

(8) Tham khảo trang: http://www.un.org

(9) Nguyễn Vũ Tùng: Tiếp cận thách thức an ninh phi truyền thống, Tạp chí Những vấn đề kinh tế và chính trị thế giới, số 4 (144), 2008, tr. 8 – 10

(10) Tạ Minh Tuấn: “Hợp tác Mỹ – Trung Quốc trong lĩnh vực an ninh phi truyền thống”, Tạp chí Nghiên cứu quốc tế, số 3-2008, tr. 87

(11) Lê Văn Cương: “Tác động của nhân tố an ninh phi truyền thống đối với văn hóa và con người ở một số nước Đông Á”, Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội, số 9-2008, tr. 9

(12) Hồ Châu (chủ nhiệm): Mối đe dọa an ninh phi truyền thống và tác động của nó đến quan hệ quốc tế hiện nay. Báo cáo tổng hợp đề tài khoa học cấp bộ, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, 2006, tr. 29 – 31

(13) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, tr. 77

(14) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 74

(15) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr. 69

(16) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016, tr. 71 – 72

(17) Phùng Hữu Phú, Nguyễn Văn Đặng, Nguyễn Viết Thông (đồng chủ biên): Tìm hiểu một số thuật ngữ trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2016, tr. 15

Theo PGS. TS. Đoàn Minh Huấn, Tổng Biên tập Tạp chí Cộng sản